Maria Montessori
Maria Montessori urodziła się w Chiaravalle (Włochy) w 1870 roku, zmarła w Holandii w 1952 roku. Ukończyła studia medyczne na Uniwersytecie Rzymskim, uzyskując -jako jedna z pierwszych kobiet we Włoszech - dyplom lekarza medycyny. Następnie podjęła pracę w Klinice Psychiatrycznej Uniwersytetu Rzymskiego, gdzie zwróciła szczególną uwagę na dzieci upośledzone umysłowo, które przebywały wspólnie z dorosłymi pacjentami. Postanowiła stworzyć dla dzieci korzystniejsze warunki do życia i rozwoju. Zainteresowała się dokonaniami francuskich psychiatrów - J.M. Itarda i jego ucznia E. Seguina. Ich badania i własne obserwacje doprowadziły Montessori do wniosku, że problem rozwoju dzieci niepełnosprawnych jest nie tyle natury medycznej, co pedagogicznej. Dostrzegła zależność rozwoju umysłowego od zdolności manualnych.
Po uzyskaniu doktoratu z psychiatrii poświęciła się pracy pedagogicznej. W 1907 roku otworzyła pierwszy Dom Dziecięcy - Casa dei Bambini w San Lorenzo, najuboższej dzielnicy Rzymu, którym kierowała osobiście. Dom Dziecięcy stanowił jeden z elementów planu resocjalizacyjnego tej dzielnicy. Montessori wyposażyła placówkę w meble własnego projektu, zmodyfikowane pomoce Itarda i Seguina, a także przyrządy pomiarowe stosowane w psychologii eksperymentalnej. Opracowała zasady i strukturę wychowawczego otoczenia. Dzieci poczyniły postępy w wielu obszarach rozwoju, przede wszystkim w społecznym, emocjonalnym i poznawczym.
Sukces Casa dei Bambini sprawił, że rosło zainteresowanie i zapotrzebowanie na kolejne placówki. Montessori zaczęła podróżować po całym świecie, gdzie prowadziła kursy szkoleniowe. W ten sposób dzieliła się swoją wiedzą i doświadczeniem. Za wybitne osiągnięcia pedagogiczne została wyróżniona tytułami Doktora Honoris Causa. Na Uniwersytecie w Sorbonie otrzymała Krzyż Legii Honorowej. W 1949 roku była nominowana do Pokojowej Nagrody Nobla.
Jej myśl pedagogiczna doczekała się zaszczytnego wyróżnienia przez Ojca Świętego Jana Pawła II, który 6 sierpnia 1995 roku przypomniał słowa papieża Pawła VI wygłoszone w 1970 roku z okazji 100-lecia urodzin Marii Montessori: "Tajemnicy jej sukcesu, a w pewnym sensie samych korzeni jej zasług naukowych, doszukiwać się należy w jej duszy, czyli szczególnej wrażliwości duchowej i jednocześnie kobiecej, która umożliwiła jej dokonanie przełomowego odkrycia dziecka i pozwoliła zbudować na tej podstawie oryginalny system wychowawczy. Maria Montessori doskonale reprezentuje liczne kobiety, które wniosły ważny wkład w postęp kultury" (L'Osservatore Romano nr 10(17), 1995).
W toku studiów, a przede wszystkim w czasie intensywnej obserwacji dzieci, Montessori ukształtowała swoje przekonania dotyczące rozwoju dziecka. Stworzyła koncepcję pedagogiczną i podejście praktyczne charakteryzujące się szacunkiem dla drugiego człowieka i świadomością odpowiedzialności za świat. Podczas pracy w Casa dei Bambini Montessori zaobserwowała, że podmiotowość dziecka rozwija się szczególnie wtedy, gdy dziecko ma możliwość samodzielnego działania, powtarzania oraz poznawania świata. Czynnikiem rozwoju jest własna aktywność dziecka. Dziecko jest "budowniczym samego siebie", jest ono niezastąpionym przez nikogo twórcą własnej osoby. Rozwój dziecka dokonuje się według indywidualnego planu rozwoju, który jest wpisany w dziecko. Dlatego nie należy tworzyć i narzucać systemu wychowawczo-dydaktycznego, nie licząc się z jego indywidualnym rozwojem. Pomoc wychowawcza powinna być dostosowana do dziecka w myśl kluczowych słów w pedagogice Montessori, które wyrażają szacunek dla praw rozwojowych - "Daj mi czas". Wychowanie i edukacja w pedagogice Montessori opierają się na szacunku dla godności dziecka. W związku z tym dobierane są takie formy pracy z dzieckiem, które uwzględniają jego poznawczą chłonność, pęd do samodzielnego zdobywania praktycznych umiejętności oraz gotowość do przyjmowania pozytywnych wzorców i postaw społecznych.
Maria Montessori wychowanie rozumie jako pomoc, wspieranie dziecka w indywidualnym psychofizycznym, emocjonalnym, duchowym i poznawczym rozwoju. Istotą wychowania jest doprowadzenie dziecka do niezależności od dorosłych, samodzielności, samodyscypliny oraz odpowiedzialności za siebie i świat. Tak rozumiała optymalny rozwój dziecka, który nazwała normalizacją.
Metoda
Montessori odkryła, że każde dziecko jest zdolne do koncentracji na jednym przedmiocie, dzięki czemu dochodzi do istotnych doświadczeń związanych zarówno z tym przedmiotem, jak i z samym sobą. Dziecko w fazie głębokiej koncentracji całkowicie poświęca swoją uwagę rzeczom i zjawiskom z własnego otoczenia, porządkuje je i uczy się je rozumieć. Zyskuje przy tym nie tylko wiedzę i zrozumienie, lecz także poznaje samego siebie i rozwija wiarę we własne siły. Dlatego starania wychowawcze muszą zmierzać do wywołania, utrzymania i pogłębiania procesów koncentracji. Montessori nazwała głęboką i długotrwałą koncentrację polaryzacją uwagi.
Podkreślała, że systematycznie wspierana koncentracja pozwala dziecku wykorzystywać własny potencjał intelektualny. W tym celu należy tak przygotować otoczenie, aby wychodziło naprzeciw potrzebom rozwojowym dziecka; tak by mogło ono swobodnie dokonać wyboru swojego zajęcia. Jest to najważniejsze zadanie nauczyciela.
W edukacji wykorzystujemy naturalną chęć dzieci do samodzielności, nauki oraz do zdobywania nowych umiejętności. Otoczenie dziecka (sala szkolna, materiały znajdujące się w niej, a także inni uczniowie i nauczyciel) jest tak przygotowane, aby wspierało jego rozwój i jak najlepiej odpowiadało na prośbę: "pozwól mi zrobić to samodzielnie".
Dziecko samo wybiera zarówno miejsce, jak i rodzaj aktywności. Również samo decyduje, jak dużo czasu poświęci danej czynności, czy będzie pracowało indywidualnie czy w grupie. Jednocześnie od początku pobytu w szkole wdrażane jest do odpowiedzialności za przedmiot swojej pracy - dokonuje wyboru, pracuje, następnie porządkuje otoczenie; tak przygotowuje materiał, którego używało, by był gotowy do podjęcia pracy przez inne dziecko, odkłada go zawsze na miejsce.
Na samodzielne działanie pozwala dziecku sam materiał rozwojowy Montessori. Jest estetyczny, zachęcający wyglądem do pracy, prosty w budowie, uwzględnia zasadę stopniowania trudności oraz element samokontroli, dzięki czemu dziecko nie potrzebuje ciągłej uwagi nauczyciela. Materiał ten zapewnia logiczną ciągłość tematów.
Samodzielność nie oznacza samowoli i braku wsparcia lub nadzoru. Podczas zajęć dzieci mogą robić, co chcą, o ile w żaden sposób nie przeszkadza to innym. Dowolność ich działań ograniczają zasady współżycia społecznego oraz zasady panujące w czasie pracy własnej. Dzięki temu poprzez aktywność w wolności i ograniczeniach dziecko stopniowo rozwija dojrzałość emocjonalną i społeczną oraz uczy się samodyscypliny. Przygotowuje się do dorosłości i życia w społeczeństwie
Nauczyciel
Nauczyciel inspiruje, proponuje i pomaga w wyborze, ale nigdy nie decyduje za dziecko. Uważnie obserwuje, aby wiedzieć, kiedy i w jakim zakresie jest potrzebny. Poprzez wnikliwą obserwację pracy dziecka może wysnuć wnioski, w jakim okresie rozwoju psychicznego się ono znajduje oraz jak ukierunkować jego życiową siłę. Nauczyciel powinien obserwować współpracę dzieci, oddziaływanie między nim samym a uczniem oraz sposób, w jaki dziecko pracuje z materiałem. Ważnym zadaniem nauczyciela jest stawianie granic, w myśl słów Montessori: "wolność i dyscyplina to dwie strony tego samego medalu". Nauczyciel jest aktywny, gdy dziecko potrzebuje pomocy, a gdy twórczo działa, wycofuje się. Pomaga, aby często pojawiający się w dziecięcym działaniu chaos przekształcił się w uporządkowanie, i aby aktywność dziecka nabrała sensu. Służą temu prowadzone przez nauczyciela lekcje indywidualne: podstawowe prezentacje prawidłowego posługiwania się materiałem oraz trzystopniowe lekcje słowne.
Maria Montessori określiła następujące zadania dla nauczyciela. Nauczyciel:
- Ma obowiązek materialnego porządku: precyzyjnie pielęgnować otoczenie, tak by było ono zawsze czyste i uporządkowane; usuwać zniszczenia wynikające z używania materiałów.
- Powinien uczyć korzystania z pomocy dydaktycznych. Zapraszająco pokazywać, jak wykonuje się ćwiczenia praktyczne z życia codziennego.
- Jest "aktywny", kiedy zaznajamia dziecko z otoczeniem; jest '"pasywny", kiedy to zaznajomienie nastąpiło.
- Powinien obserwować uczniów, aby ich siły nie marnowały się na takie błahostki, jak szukanie potrzebnych pomocy dydaktycznych lub prośba o pomoc.
- Musi spieszyć tam, dokąd go dziecko wzywa.
- Powinien słuchać i odpowiadać, kiedy jest do tego zapraszany.
- Ma respektować pracujące dziecko i mu nie przerywać.
- Powinien akceptować ucznia, który popełnił błąd, bez poprawiania go.
- Powinien akceptować dziecko akurat wypoczywające lub obserwujące pracę innych bez przymuszania go do działania.
- Powinien takiemu dziecku pomóc, proponując mu przedmioty, które ono już raz odrzuciło.
- Dziecku poszukującemu nauczyciel powinien dać odczuć swoją obecność, natomiast temu, które zajęło się konkretną pracą, nie może przeszkadzać.
- Nauczyciel ukazuje dziecku, że jego praca jest zakończona, że dobrowolnie wyczerpał swoje siły i "milcząco ofiaruje mu swoją duszę jako duchowy przedmiot" (M. Montessori).
Praca własna
Praca własna to czas poznawczej i twórczej aktywności dziecka. Odbywa się w przygotowanym otoczeniu. W jej ramach dziecko ma wolność wyboru czasu, miejsca i formy pracy. Spośród wielu pomocy może wyłonić tę, która jest mu najbardziej potrzebna i odpowiada jego aktualnym zainteresowaniom.
Dziecko decyduje o miejscu, w którym będzie pracowało, z kim (jeśli istnieje możliwość pracy w grupie z wybraną pomocą oraz jeśli osoba zaproszona do wspólnej pracy wyrazi na to zgodę), a także jak długo będzie korzystało z wybranego materiału. Jednak wolność dziecka nie jest bez granic - jest wytyczona wolnością drugiego człowieka oraz zasadami obowiązującymi w danej grupie, a także samym materiałem, który w przygotowanym otoczeniu występuje w jednym egzemplarzu. Jeśli dziecko chce korzystać z konkretnej pomocy dydaktycznej, ale pracuje z nią ktoś inny, wówczas musi poczekać. Takie sytuacje uczą cierpliwości, szacunku do pracy innych, współdziałania i podejmowania działań partnerskich.
Szczebel po szczeblu dziecko w swym rozwoju kroczy własną drogą. Swoje kroki wyznacza samo. Usuwamy kamienie spod jego nóg tylko wtedy, gdy jest to konieczne. (Hans Elsner)
Pozostałe zasady obowiązujące w czasie pracy własnej to: doprowadzanie pracy do końca, rzetelność samokontroli, delikatne obchodzenie się z materiałami oraz utrzymywanie ich w porządku.
Reguły pracy własnej:
- Nie przeszkadzaj innym w pracy.
- Mów szeptem.
- Doprowadź każdą pracę do końca.
- Bądź rzetelny w samokontroli.
- Nie przeszkadzaj, kiedy nauczyciel objaśnia coś innemu dziecku.
- Chętnie pomagaj innym w pracy.
- Każdą pomoc odstawiaj na stałe miejsce.
Geneza wolnego wyboru w pedagogice Marii Montessori. Pewnego dnia nauczycielka spóźniła się do szkoły. Ponieważ dzień wcześniej zapomniała zamknąć szafę, dzieci zaczęły wyjmować umieszczone w niej materiały. Montessori zinterpretowała to zdarzenie jako przejaw zainteresowania rzeczami znajdującymi się w szafie i pragnienia zajęcia się nimi. Od tej pory dzieci mogły samodzielnie wybierać materiały do pracy, zgodnie z własnymi potrzebami rozwojowymi oraz zainteresowaniami.